Het Departement Haarlem van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen is opgericht op 5 juni 1789. Dat was vijf jaar na de oprichting van de Maatschappij in 1784 te Edam door de Haarlemmer Jan Nieuwenhuizen, die op dat moment Doopsgezind predikant te Monnikendam was. Het hoofdbestuur van de Maatschappij was tot 1787 te Edam gevestigd. In dat jaar werd het overgeplaatst naar Amsterdam. Reeds kort na de oprichting is het Departement Haarlem begonnen met het houden van cursussen en lezingen. Met het 'openbaar volksonderwijs' voor 'den zogenaamden gemeene man' werd in 1795 begonnen. In 1817 moest met het onderwijs gestopt worden omdat er niet genoeg docenten onder de Departementsleden te vinden waren. De onderwerpen van de lezingen moesten vooral 'nuttig' zijn. Andere zaken waar het Departement zich mee bezig heeft gehouden zijn o.a. het vinden van een minder kostbare manier van rouwdragen, het belonen van 'bedrijvers van edelmoedige daden' zoals het redden van drenkelingen, drankbestrijding, het afnemen van examens van kinderen in Haarlemse weeshuizen en het uitreiken van beloningen aan de besten onder hen. In de loop van zijn bestaan heeft het Departement Haarlem heel wat activiteiten moeten opgeven omdat er òf geen belangstelling meer voor was, òf de overheid ze overgenomen had. Voor de lezingen, die voor de oorlog enorm populair waren, was erna, mede door het opkomen van de film en later de televisie, geen belangstelling meer. Na de Tweede Wereldoorlog heeft het Departement zich voornamelijk ingesteld op het bejaardenwerk en het geven van cursussen. Het Departement richtte ook instellingen op. Deze instellingen hadden elk een eigen commissie. Deze commissies beheerden hun instelling, vergaderden, stelden notulen op en beheerden hun financiën, maar zij waren verantwoording schuldig aan het Departement. Zie ook P.N. Helsloot, 'Het NUT in Haarlem: twee eeuwen volksontwikkeling 1789-1989', Haarlem 1989.