Ambachtsgilden behartigden de belangen van een beroepsgroep maar hadden ook altijd een religieus aspect. De gilden hadden eigen altaren in de parochiekerk, waar missen ter nagedachtenis aan de overleden leden werden gelezen. Er bestonden echter ook zuiver religieuze gilden of broederschappen. Het Heilig Kerstmisgilde is zo'n religieus gilde. Het gilde is waarschijnlijk niet lang na 1300 opgericht. Leden van het gilde kwamen vroeger bijeen bij hun eigen altaar in de Grote Kerk om de geboorte van Christus te gedenken. Na de Reformatie werd de katholieke eredienst verboden, maar ging in praktijk 'ondergronds'. Het gilde vond onderdak in de schuilkerk Sint Bernardus of ook wel in de Hoeck genaamd. In 1823 mocht de rooms-katholieke eredienst weer openlijk hervat worden en kon ook het gilde weer openlijk naar buiten treden. Eerst nog in de Sint Bernardus, vanaf 1843 in de Sint Josephkerk en vanaf 1897 in de kathedrale basiliek Sint Bavo aan de Leidsevaart. Het Heilig Kerstmisgilde heeft een vastgesteld aantal van 54 leden, vroeger vooral mannen en vrouwen uit Haarlem, nu komen de leden uit heel Nederland en België. Het lidmaatschap kan door vererving, verkoop of schenking op een ander overgaan. De leden moeten echter wel katholiek zijn. In de middeleeuwen werd een jaarlijkse mis in de parochiekerk gehouden, waarbij alle broeders en zusters aanwezig moesten zijn. De dag ervoor was er de gemeenschappelijke gildenmaaltijd. Tegenwoordig komen de leden van het gilde tweemaal per jaar bijeen. Het Heilig Kerstmisgilde stelt zich ten doel de geboorte van Christus te gedenken. Een andere doelstelling was en is nog steeds de uitoefening van de liefdadigheid. Een symbolisch aantal armen, namelijk 13 (het getal dat staat voor Christus en de twaalf Apostelen) werd jaarlijks een maaltijd aangeboden. In de 20e eeuw werden bewoonsters van verschillende hofjes getrakteerd op een uitje met lunch en diner. Tegenwoordig worden vooral subusidies aan charitatieve instellingen gegeven.