De Eerste Afdeling Politieke Zaken werd opgericht in 1876. De afdeling behandelde vooral kwesties omtrent de politieke betrekkingen met andere landen, de positie van Nederlanders in het buiten­land en van vreemdelingen in het binnenland. Het Kabinet viel vanaf 1876 formeel onder deze afdeling. Het Kabinet ondersteunde de 1e afdeling met de voorbereidende behandeling van traktaten, het diplomatieke ceremonieel en de politieke briefwisseling met de gezanten.[1]

De afdeling nam zorg voor de behartiging van de belangen van Nederlandse staatsburgers in het buitenland en van vreemdelingen in het binnenland. Over de rechten, status en bevoegdheden van wederzijdse staatsburgers waren met veel landen overeenkomsten gesloten. Daarin waren onder meer kwesties van nationaliteit en exterritorialiteit geregeld. In het laatste geval waren westerse onderdanen in vooral Aziatische en Noord-Afrikaanse landen onttrokken aan de plaatselijk rechtsinstellingen. Hun zaak kon behandeld worden door de Nederlandse consul in het desbetreffende land.[2]

Consulaire agenten waren tot ver in de negentiende eeuw meestal onbezoldigde handelslieden. Het consulaat was voor hen een nevenactiviteit was. Er waren drie consulaire rangen: consul-generaal, consul en vice-consul. De twee eerste categorieën werden bij Koninklijk Besluit benoemd. Al in januari 1814 werd een regeling inzake hun taken vastge­steld (gevolgd door diverse herzieningen). De consuls behartigde de belangen van Nederlandse staatsburgers door inklaring, aan- en afmonstering, het afgeven van zeebrieven, voorzieningen bij schipbreuk, etc. De consuls verrichten ook taken voor de andere afdelingen.[3]

Daarnaast was de afdeling politieke zaken verantwoordelijk voor de afgifte van paspoorten. Een groot aantal Nederlandse consulaire posten moesten register van de Burgerlijke Stand bijhouden van Nederlanders die in het buitenland verbleven, notariële akten op te stellen en hulp te verschaf­fen aan rechterlijke autoriteiten. Daarnaast moesten de nalaten­schappen van in het buitenland overleden Nederlanders afgehandeld worden. Ten slotte had Buitenlandse Zaken bemoeienis met aangelegenheden van internationaal publiek- en internationaal privaatrechtelijke aard en juridische kwesties. Deze zaken kwamen voort uit verdragen gesloten met vreemde mogendheden.[4]

Tijdens de Eerste Wereldoorlog bleek de bezetting van de beleidsafdelingen Politieke Zaken en Consulaire- en Handelszaken onvoldoen­de om alle problemen het hoofd te bieden, zoals schendingen van de neutraliteit en de blokkade door de geallieerden. Daarom werd Buitenlandse Zaken na de oorlog gereorganiseerd. De 1e afdeling werd vanaf 1920 gesplitst in de Afdeling Diplomatieke Zaken en de Afdeling Juridische Zaken.[5]