De Tweede Afdeling Consulaire- en Handelszaken werd opgericht in 1876. De naam van de afdeling werd in 1886 veranderd naar de Afdeling Handelspolitieke en Consulaire Zaken. De afdeling behartigde kwesties omtrent de Nederlandse handels- en scheepvaartbelangen met betrekking tot het buitenland en de regeling van de consulaire dienst. Bij deze afdeling verschoof het zwaartepunt al snel in de richting van de buitenlandse economische betrekkingen. Sinds 1886 heette deze afdeling dan ook Handelspolitieke en Consulaire zaken. De taken van de afdeling groeide in omvang door de uitbreiding van de consulaire dienst. Vanaf 1896 stond de afdeling dan ook onder leiding van een administrateur. In 1909 werd de afdeling gesplitst in twee onderafdelingen: A. Consulaire zaken en B. Handelsza­ken.[1]

Met het oog op de behartiging van de belangen van de Nederlandse handel- en scheepvaart beschikte Buitenlandse Zaken in veel landen over consulaire agenten (consul-generaal, consul en vice-consul). Zij moesten het ministerie periodiek informatie verschaffen. Dit ging om zaken, zoals halfjaarlijkse lijsten van Nederlandse schepen met gegevens over hun vracht en jaarlijkse verslagen over de economische situatie in het land van hun standplaats. De laatste categorie werd vanaf 1865 door het ministerie gepubliceerd, nadat eerder (vanaf 1849) samenvat­tingen waren verschenen in de Staatscourant. In landen waar Nederland diplomatiek niet vertegenwoordigd was, verzorgden de consuls-generaal tevens de politieke rapportage.[2]

De afdeling Consulaire en Handelszaken voerde de onderhandelingen over de uitvoering en instandhouding van de verdragen en overeenkomsten betreffende handel, scheepvaart, post, telecommu­nicatie en luchtvaart (de laatste drie vanaf de twintigste eeuw). Daarnaast had de afdeling de zorg voor de regeling van de consu­laire dienst. De meeste handelsverdragen kenden overigens een summiere inhoud. Ze kwamen veelal neer op meestbegunstiging of behandeling op dezelfde voet als eigen onderdanen. Voor de handel op de koloniën moest Nederland vanaf 1855 vaak akkoord gaan met wederzijdse toelating van consuls.[3]