Het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies is een nationaal en internationaal expertisecentrum voor interdisciplinair onderzoek naar het verloop en karakter van oorlogen, genocide en andere vormen van massaal geweld. Het onderzoek richt zich in het bijzonder op conflicten waar Nederland of, breder, Europa bij betrokken is geweest, waaronder de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust, met
inbegrip van hun maatschappelijke uitwerking op langere termijn. Tegelijk beheert het NIOD archieven en collecties en vervult het een markante en actieve publieke functie, met name op het terrein van toegepast onderzoek, kennisdisseminatie, publieke dienstverlening en wetenschappelijk onderwijs.
Sedert het einde van de jaren negentig heeft het instituut zijn oorspronkelijke werkveld – de Tweede Wereldoorlog – aanzienlijk verbreed. Deze verbreding vormde enerzijds een antwoord op actuele maatschappelijke vragen en politiek-historische kwesties, zoals het rechtsherstel na de
Tweede Wereldoorlog en – meer recentelijk – het geweld tijdens de dekolonisatie van Indonesië, en anderzijds op het grootschalige geweld in de jaren negentig, zoals de oorlog in voormalig Joegoslavië en de genocide in Rwanda. Deze ontwikkeling heeft ook gestalte gekregen in een aantal succesvolle programma’s als Legacies of Collaboration, Five Centuries of Labour Camps en Transitional Justice in Historical Perspective.
De verbreding van het werkterrein heeft zich niet beperkt tot het onderzoek, maar heeft zich ook voorgedaan op het terrein van collecties en diensten. Hier is het met name de digitalisering die als een katalysator heeft gewerkt, waardoor het NIOD is uitgegroeid tot een nationale en internationale hub, als penvoerder van twee grote digitale infrastructuren.
Als onderzoeksinstituut houdt het NIOD zich bezig met zowel met fundamenteel, als maatschappelijk of toegepast onderzoek, waarbij het laatste moet worden begrepen als wetenschappelijk onderzoek dat voortkomt uit concrete maatschappelijke vragen en waarvan de uitkomsten (mede) op de samenleving zijn gericht. Hierbij zij nadrukkelijk opgemerkt dat het NIOD fundamenteel en maatschappelijk onderzoek niet als tegengesteld ziet; integendeel, het NIOD streeft nadrukkelijk naar een wederzijdse bevruchting van beide oriëntaties. Een goed voorbeeld van maatschappelijk onderzoek met een uitgesproken innoverend karakter is het grote internationale onderzoeksprogramma over de Dekolonisatie van Nederlands-Indië.
Als collectiehoudende instelling, met een grote gespecialiseerde bibliotheek, een beeldbank met een collectie van 165.000 foto’s en een unieke verzameling van meer dan 400 archieven en collecties over personen, instanties en gebeurtenissen op het terrein van de Tweede Wereldoorlog, vervult het NIOD niet alleen een rol als centrum van onderzoek en informatie voor onderzoekers, studenten, journalisten en
geïnteresseerden, maar ook als kenniscentrum: als collectiespecialisten bedienen NIOD-medewerkers een breed publiek van onderzoekers, media, instellingen en geïnteresseerde particulieren.
De verschillende rollen van het NIOD komen samen in het penvoerderschap van twee grote digitale infrastructuren: de European Holocaust Research Infrastructure (EHRI), een groot Horizon 2020 project waarin meer dan twintig internationale instellingen, waaronder Yad Vashem, het United States Holocaust Memorial Museum, het Bundesarchiv en het Institut für Zeitgeschichte, samenwerken, en het Netwerk Oorlogsbronnen (NOB), dat toegang biedt tot de collecties van archieven, musea en andere erfgoedinstellingen in Nederland.
