Het Ministerie van Waterstaat werd opgericht op 7 september 1905. Het Ministerie van Waterstaat, Handel en Nijverheid (WHN) werd als voorganger opgesplitst, omdat het te groot was geworden. Het WHN kreeg pas met het Koninklijke Besluit van 25 juni 1906 Stb. 137 de naam van Waterstaat. De taken van WHN werden al wel aan het begin van 1906 overgedragen aan Waterstaat.[1] De regering wilde het sociaaleconomische beleid onder één ministerie verenigen. Het Ministerie van Waterstaat bleef officieel tot 1945 bleef bestaan.[2]
Waterstaat was na de reorganisatie ingericht met een voornamelijk technisch karakter. De belangrijkste taakafdelingen waren Waterstaat en Spoorwegen. In 1918 werd de afdeling Waterstaat opgesplitst in Waterstaat T (technische zaken) en A (administratieve zaken). Vervolgens werd de eerste afdeling in 1930 opgevolgd door de Directie van de Waterstaat, terwijl Waterstaat A werd opgevolgd door Waterstaatsrecht.
In 1916 kwamen Arbeidersverzekering en Werkloosheidsverzekering en Arbeidsbemiddeling bij Waterstaat. In 1918 gingen deze afdelingen echter al over naar het nieuwe Departement van Arbeid. Eind 1922 werden Scheepvaart en Mijnwezen toegevoegd aan Waterstaat, waarna deze afdelingen 1926 samen werden gevoegd met Spoorwegen tot de afdeling Vervoer en Mijnwezen. In 1940 werd deze afdeling opgesplitst in de afdeling Vervoer en bureau Mijnwezen.[3]
Binnen het departement stonden vanaf 1914 twee inspecteurs-generaals aan het hoofd van een afdeling en ze hadden de leiding over de Dienst Rijkswaterstaat (het Corps ingenieurs van de Waterstaat en der Publieke werken geheten voor 1848). Rijkswaterstaat was gericht op de uitvoerende taken binnen Waterstaat, terwijl het ministerie in Den Haag was gericht op de beleidszaken.[4] In 1930 werd het departement met de Dienst Rijkswaterstaat geïntegreerd, nadat er lang kritiek was over de bureaucratische methoden die werden gehanteerd. Deze werden veroorzaakt door de hiërarchische structuur binnen het departement. Een integratie van de beleidsvoerende en uitvoerende ambtenaren moest dit verminderen. De functie van inspecteur-generaal werd toen opgeheven en vervangen door de functie van directeur-generaal.[5]
Een belangrijke functionele dienst was de Dienst (later Directie) van de Zuiderzeewerken die in 1919 werd opgericht. Deze dienst stond direct onder de minister en los van de Rijkswaterstaatsorganisatie. Pas in 1935 werd deze dienst formeel de verantwoordelijkheid van de Directeur-generaal van Rijkswaterstaat.
Verder ontstonden er steeds meer functionele diensten:
- Rivierbeheer bestond al vanaf 1875.
- Vanaf 1920 kreeg de afdeling Waterstaat A een bureau Luchtvaart die in 1930 Luchtvaartdienst heette.
- Een geologische dienst vanaf 1922.
- In 1923 werd een district Wegentechniek (Centrale Dienst voor
Wegen en Bruggen vanaf 1936) opgericht en de Rijksverkeersinspectie in 1936.
- Een Meetkundige Dienst vanaf 1931.
- De al in 1875 opgerichte dienst Rivierbeheer werd in 1933 gesplitst in aparte directies voor respectievelijk de Bovenrivieren en de Benedenrivieren.[6]
